هر آنچه لازم است درباره بیمار پوکی استخوان بدانیم

واژه پوكي استخوان، براي همه مخصوصا بانوان بسيار نام آشنا و تا حد زيادي ناخوشايند ميباشد. در اين مقاله، اطلاعات مختصري جهت معرفي اين واژه آورده شده است تا بتوان هرچند اندك، آگاهي هاي لازم در اين زمينه داده شود.

پوكي استخوان چيست؟

پوكي استخوان يا استئوپروز، عبارت از حالتيست كه در اثر تخريب بافت استخواني، توده‏اي استخوان كاهش يافته سرانجام به شكستگي استخوان منجر مي‏شود (تعداد و اندازه‏ ي تيغه‏ هاي استخواني بافت استخواني كاهش مي‏يابد). توده‏ ي استخواني هر فرد معمولاً در ٣٠ تا ٣٥ سالگي به بيشترين حد خود مي‏رسد. پس از اين سن، كم شدن توده استخوان به صورت يك روند طبيعي آغاز مي‏شود. در واقع با افزايش سن، مقدار استخواني كه تخريب مي‏شود، بيشتر از مقداري است كه ساخته مي‏شود. اگر بتوانيم ساختمان داخلي بافت استخواني را با ميكروسكوپ ببينيم، در حالت طبيعي، شبيه كندوي عسل است كه با تخريب بافت استخواني در اين كندو اندازه‏ ي فضاهاي خالي بزرگتر مي‏شود و به عبارتي پوكتر مي‏شود. بدين ترتيب، استخوانها نازك و شكننده مي‏شوند، به حدي كه به راحتي و حتي به خودي خود مي‏شكنند.(مخصوصاً در ناحيه سر استخوان ران كه در گودي استخوان لگن جا دارد، ستون مهره‏ ها و مچ دست). زمان يائسگي عامل خطر ديگري براي پوكي استخوان است، بطوريكه بعضي، عملاً پوكي استخوان را فقط بيماري دوران يائسگي مي‏دانند. هنگام يائسگي، مقدار هورمون (استروژن) در بدن زنان خيلي كم مي‏شود. پايين آمدن اين هورمون در خون، از دست دادن (استحكام) استخوان و پوكي آن را سبب مي‏شود. پوكي استخوان، بيماري خاموش نيز ناميده مي‏شود، زيرا ممكن است شما متوجه هيچ علامتي نشويد. طي سالها ممكن است استخوانهايتان را از دست بدهيد، اما ندانيد كه پوكي استخوان داريد، تا زمانيكه ناگهان يكي از استخوانهايتان بشكند. بعضي مواقع، وجود برخي از بيماريها مثل پركاري تيروئيد، كم كاري غدد جنسي، آرتريت روماتوئيد، يا مصرف بعضي از داروها مثل كورتن و لووتيروكسين باعث كم شدن قدرت استخوانها و در نتيجه پوكي آنها مي‏شود.

سن شروع وشيوع پوكي استخوان:

در زنان پوكي استخوان چهار برابر مردان ديده مي‏شود. در سالهاي بعد از يائسگي، مخصوصاً در سالهاي اول، معمولاً قدرت استخوان با سرعت زيادي كاهش مي‏يابد. سپس اين سرعت كم مي‏شود ولي روند پوكي استخوان ادامه مي‏يابد. زنان، مخصوصاً آنها كه بيشتر از ٦٠ سال دارند بيشترين مبتلايان به پوكي استخوان‏ند. در مردان با افزايش سن، كاهش ناگهاني و عمده‏ ي هورمونهاي جنسي، چنان كه در زنان اتفاق مي‏ افتد، پيش نمي‏ آيد. كاهش تراكم وقدرت استخوان در آنها خيلي آهسته‏ تر اتفاق مي‏افتد. اما در 65 تا 70 سالگي، زنان و مردان با يك سرعت استخوانهاي خود را از دست مي‏دهند.

علائم و عوارض پوكي استخوان:

چنان كه قبلاً گفته شد، ممكن است دچار پوكي استخوان باشيد، بدون آن كه از بيماري خود اطلاع داشته باشيد. به همين سبب است كه پوكي استخوان ”بيماري خاموش“ و يا ”بيماري بي‏سر و صدا“ ناميده مي‏شود. در مراحل اوليه‏ ي بروز پوكي استخوان، علائم آن به ندرت ظاهر مي‏شود، كه اين ظاهر نشدن علائم تشخيص بيماري را دشوار مي‏كند.

پوكي استخوان در مراحل بعدي موجب بروز مسائل زير مي‏گردد:

– شكستگي خود به خود يا با كمترين ضربه بر استخوانها مخصوصاً در نواحي ران و لگن، كمر و ستون مهره‏ ها كه غالباً اين اولين علامت است.

– كمر درد شديد در نقطه ‏اي خاص كه نشانه شكستگي ست.

– قوز پشت كه موجب انحناي پشت يا قوز درآوردن مي‏‎شود.

– كوتاه شدن قد.

بعضي از محققان عقيده دارند افتادن دندانها در سالهاي بالا نيز ناشي از همين پوكي استخوان است. از نمونه‏ هاي شكستگيهاي خود به خودي اين است كه شايد روزي كه فرد خم مي‏شود تا ساك خريد روزانه‏ اش را بردارد و به خريد برود، دردي شديد در پهلويش احساس مي‏كند و بعداً متوجه مي‏شود كه دنده ‏اي شكسته دارد. وقتي بيماري خيلي شديد باشد، فشارهاي خفيفي مثل خم شدن به جلو، بلند كردن جاروبرقي، عطسه يا سرفه كردن مي‏تواند باعث شكستگي مهره شود. شكستگيهاي ناحيه لگن، معمولاً در اثر افتادن و سقوط كردن فرد رخ مي‏دهند. اين شكستگيها در بين شكستگيهاي ديگر از همه بدتر است، زيرا مي‏تواند حتي خطر مرگ در پي داشته باشد. نيمي از افرادي كه هم زنده ميمانند معمولاً تا آخر عمر عليل بوده، چنانچه نمي ‏توانند بدون مراقبت دايمي آشنايي يا پرستاري زندگي كنند و براي همه‏ ي عمر به عصا يا چهار پايه‏ هاي مخصوص راه رفتن افراد معلول (واكر) نياز دارند. كوتاه شدن قد، روند طبيعي افزايش سن است، ولي چنانچه كاهش قد قابل توجه بيش از ٥/٢ سانتي‏متر باشد(نسبت به ٢٠ سالگي)، ممكن است همين، اولين علامت پوكي استخوان باشد. به هر ترتيب چنانچه بيش از يكي از علائم بالا در شما هست حتماً به پزشك مراجعه كنيد. به خاطر داشته باشيد كه ممكن است هيچ علامتي مشاهده نشود ولي به پوكي استخوان دچار شده باشيد. پس بهترين راه، پيشگيري از بروز پوكي استخوان است.

عوامل مستعد كننده پوكي استخوان كدامند؟

عوامل مستعد كننده‏ اي كه قابل كنترل نيستند:

– جنسيت: زنان بسيار بيشتر از مردان به پوكي استخوان و شكستگي ناشي از آن دچار مي‏شوند.( در واقع ٤ برابر آقايان). زيرا زنان از ابتدا تراكم استخوان كمتري دارند و بيشتر هم عمر مي‏كنند.

– سن: با افزايش سن احتمال بروز پوكي استخوان بيشتر مي‏شود.

– شروع يائسگي: استروژن هورمون زنانه ‏اي است كه از كاهش توده‏ ي استخوان جلوگيري مي‏كند. توليد استروژن در تخمدانها بعد از يائسگي متوقف مي‏شود، در نتيجه، از دست رفتن توده‏ ي استخوان تسريع مي‏شود. زناني كه يائسگي زود رس دارند (قبل از ٤٥ سالگي)، مانند بانواني كه تخمدانهاي آنها را با جراحي برداشته ‏اند بيشتر در معرض ابتلا به پوكي استخوان‏ اند.

– سابقه‏ ي خانوادگي: وراثت بر مقدار استخوانهاي شما و سرعت از دست دادن آنها تأثير دارد، اگر مادر شما شكستگي لگن يا مهره، ساعد و… داشته باشد، احتمال ابتلاي شما به شكستگي ٢ برابر افراد ديگر است.

– استخوان‏بندي ظريف و كوچك: بانواني كه داراي استخوانهاي كوچك بوده، كوتاه قد و يا لاغراند، به خاطر وجود توده‏ ي استخواني كمتر، مستعد بروز پوكي استخوان‏ اند.

– نژاد: بانوان اروپايي شمالي يا افراد ساكن آسياي جنوب شرقي، بيشتر در معرض ابتلا به پوكي استخوان‏ اند.

– بعضي از بيماريها: بيماريهايي نظير بيماري تيروئيد، پاراتيروئيد، غدد جنسي، و غدد فوق كليوي مي‏توانند به پوكي استخوان منجر شوند.

عوامل خطري كه مي‏توانيد آنها را كنترل كنيد:

– وزن: وزن كم بانوان بسيار لاغر باعث كم شدن قدرت استخوان هم مي‏شود (زناني كه داراي اضافه وزن ‏اند، معمولاً در معرض خطر نيستند ولي احتمال ابتلا به ناراحتي‏هاي ديگر در آنها زيادتر است.)

– ورزش نكردن: فعاليت نداشتن، كاهش توده‏ه اي استخوان را تسريع مي‏كند. ورزش مناسب به افزايش مقدار استخوان و سلامت بيشتر شما كمك مي‏كند.

– كمبود كلسيم در برنامه‏ ي غذايي: كلسيم استخوانها را قدرتمند مي‏كند. اگر به قدر كافي كلسيم مصرف نمي‏كنيد بدن شما سلولهاي استخواني را تخريب مي‏كند تا كلسيم مورد نياز خود را از آنها به دست آورد.

– سيگار كشيدن: زناني كه سيگار مي‏كشند بيشتر از آنها كه سيگار نمي‏كشند به پوكي استخوان (و ساير بيماريها) دچار مي‏شوند.

عوامل خطر ديگر: بعضي داروهاي تجويزي نظير كورتن كه در درمان آرتروز و آسم استفاده ميشود ( از دكتر خود در اين مورد سئوال كنيد)

– برنامه‏ ي غذايي پر پروتئين

– كمبود ويتامين دي

آيا مي‏توان پوكي استخوان را تشخيص داد؟

معاينه جسماني:  معاينه وسابقه‏ ي پزشكي كمك مي‏كند تا مشخص شود آيا در معرض پوكي استخوان هستيد يا نه؟ پزشكتان مي‏تواند به شما كمك كند تا برنامه‏ ي پيشگيري براي خود تعيين كنيد.

پرتوهاي X و عكسهاي راديولوژي: معمولاً براي تشخيص پوكي استخوان از راديولوژي استفاده نمي‏شود، ولي گاهي اوقات، وقتي به دلايل ديگري عكس راديولوژي گرفته مي‏شود، پوكي استخوان را كه نسبتاً زياد باشد هم در فرد مشخص مي‏كنند.

آزمايشهاي سنجش تراكم استخوان: انجام اين آزمايشها فعلاً براي تشخيص و پي‏گيري درمان پوكي استخوان، دقيقترين روش است. اطلاعات لازم را از پزشكتان بپرسيد. اين آزمايش؛ معمولاً، ٣ تا ٥ سال يك بار تكرار مي‏شوند تا روند پوكي استخوان و احتمالاً درمان آن مشخص شود. همراه اين آزمايش براي بار اول، معمولاً يك سري آزمايشهاي عمومي هم از فرد گرفته مي‏شود تا از سلامتش اطمينان يابند. به هر حال به ياد داشته داشته باشيد كه تشخيص پوكي استخوان خيلي ساده نيست و در بيشتر موارد وقتي تشخيص داده مي‏شود كه فرد دچار شكستگي شده است. بنابراين بهترين راه، پيشگيري از بيماري پوكي استخوان است.

براي جلوگيري از پوكي استخوان چه بايد كرد؟

– دريافت كلسيم و ويتامين دي كافي

– ترك سيگار

– داشتن فعاليت فيزيكي مداوم و متعادل (مثلاً حداقل ٣٠ دقيقه پياده‏ روي روزانه)

– خانمهاي يائسه‏ اي كه داراي عوامل مستعد كننده‏ ي پوكي استخوان هستند و افراد مبتلا به بيماريهاي تيروئيد بايد با پزشك خود در اين باره مشورت كنند.

بهناز محمدی (کارشناس ارشد رفتار حرکتی)